طی دو دهه اخیرتلاش های بسیاری شده که افرادی که در معرض خطرمواد و ایدز هستند را توصیف کنند و اینکه چگونه این مشکل شروع می شود و پیشروی می کند را توضیح دهند.واژه در معرض خطر معمولا تعریف کاملا روشن ندارد.

عوامل بسیار زیادی شناسایی شده اند، برخی عوامل بالقوه خطر بیشتری دارند که آنها را عوامل خطر می نامیم. در مقابل آنهایی که احتمال خطر را کمتر می کنند عوامل  محافظت کننده نامیده میشوند.شایان ذکر است تمام افرادی که در معرض خطر هستند معتاد نمی شوند و مواد مصرف نمی کنند و در افراد مختلف عومل خطر الزاما یکسان نیست.این عوامل در مراحل رشدی زندگی نوجوان موثر است و اگر در مراحل بحرانی مداخله کافی دریافت نکنند شرایط خطرناک می شود.مثلا رفتارهای پرخاشگرانه در مدرسه می تواند منجر به طرد شدن از جانب همسالان،  تنبیه معلمان، و شکست تحصیلی منجر شود.در همین زمان اگر مداخله  پیشگیری صورت نگیرد احتمال تشدید رفتارهای پر خطر مانند ترک تحصیل و مصرف مواد ورفتار جنسی زودهنگام بیشتر می شود .

در برخی موارد در برابر عوامل پر خطر عوامل محافظت کننده را تعریف می کنیم.مثلا اگر رفتارهای پرخاشگرانه یک عامل خطراست نبود رفتارهای تکانه ای محافظت کننده است.به تاخیر انداختن مداخلات باعث کاهش قدرت مبارزه در برابر این عوامل می شود و در برخی موارد باورها و رفتارهای شکل گرفته دیگر به آسانی قابل تغییر نیست.عوامل خطر به شیوه های مختلف فرد را تحت تاثیر قرار می دهد.هرچه عوامل خطر بیشترباشد ، احتمال سوء مصرف مواد بیشتر می شود. یک هدف عمده پیشگیری تغییر تعادل عوامل محافظت کننده و پر خطربه نحوی است که قدرت محافظت کننده ها بیش از پر خطر ها شود. پژوهش ها نشان داده جنسیت هم نقش اثرگذاری دارد.مثلا رفتارهای پرخاشگرانه در پسران و مشکلات یادگیری در دختران از عوامل پر خطر اولیه محسوب می شوند. برخی علائم  بسیار زود ظاهر می شوند و زنجیره ای از مشکلات دیگر را ایجاد می کنند.به عنوان مثال اگر پسران پرخاشگر و منزوی که در تعامل مشکل دارند به این رفتارها ادامه دهند سایر مشکلاتی مانند شکست تحصیلی، طرد شدن از جانب همسالان، ارتباط با افراد مشکل دار را به دنبالش تجربه خواهند کرد و آرام آرام به مصرف مواد نزدیک می شوند.

مولفه های پر خطر در خانه:

اولین تعاملات کودک در خانواده شکل می گیرد که می تواند مثبت یا منفی باشد.عوامل خانوادگی در سیر تحولی کودک و نوجوان حیاتی هستند.در شرایط خانوادگی زیر بیشترین احتمال آسیب برای فرزندان وجود دارد:

   فقدان دلبستگی با والدین

   روش های تربیتی نادرست والدین

   فضای آشفته در خانه

   فقدان رابطه صمیمانه با والدین

   مراقبی که سوء مصرف مواد دارد، از اختلال روانپزشکی در رنج است یا رفتارهای مجرمانه دارد.

 

این تجارب به ویژه مصرف مواد توسط والدین یا مراقب مانع شکل گیری ارتباط موثر در خانه میشود ، احساس امنیت فرزندان را تهدید می کند و نیازهای فرد در سیر تحولی نادیده گرفته می شود.از سویی دیگر خانواده ها به قرار زیر می توانند شکلی محافظت کننده داشته باشند:

   رابطه قوی بین فرزندان و اعضای خانواده

   حضور والدین در زندگی فرزندان

   مراقبت مالی، عاطفی، شناختی و رسیدگی به نیازهای اجتماعی فرزندان توسط خانواده

   ایجاد محدوده های مشخص و واضح و نظارت دائم بر اجرای قوانین خانه

مولفه های پر خطر بیرون از خانه:

عامل مهم بعدی ارتباطات فرزندان در فضای بیرون خانه مثل مدرسه، ارتباط با همسالان، معلم ها و اجتماع آنها قابل توجه است.مشکلات در این فضا ها می تواند بر وضعیت احساسی ،شناختی و اجتماعی فرد آسیب بزند.برخی از عوامل خطر خارج از فضای خانه به قرار زیر هستند :

   رفتارهای غیر عادی در مدرسه مانند پرخاشگری و رفتارهای تکانه ای

  شکست های تحصیلی

   ضعف در برقراری ارتباط اجتماعی

   ارتباط با همسالان مشکل دار از جمله مصرف کنندگان مواد

ارتباط با دوستان مصرف کننده برای نوجوانان خطرناک ترین عامل احتمالی مصرف مواد و رفتارهای بزهکارانه است.پژوهشها نشان داده اند عوامل دیگر از جمله دسترسی آسان به مواد، رد و بدل مواد در مدرسه و باوربر اینکه که همه جوانان مواد مصرف می کند خطراتی هستند که می تواند باعث آغاز مصرف شود.خانواده عاملی مهم در محافظت فرزندان هنگامی که با چنین خطراتی در مدرسه مواجه می شوند است. وقتی فرزندان خارج از خانه هستند عوامل زیر مهم ترین محافظت کننده ها هستند:

   نظارت متناسب با سن  والدین در مورد رفتارهای اجتماعی فرزندان، برقراری ساعت مشخص برگشت به خانه، نظارت بر رفتارهای فرزندان خارج از خانه، آشنایی با دوستان ، اجرا  کردن قوانین خانه

   موفقیت در فعالیت های تحصیلی و درگیری با فعالیت های غیر درسی

   ارتباط با انجمن های مختلف در مدرسه یا...

   پذیرش قوانین مدرسه علیه مصرف مواد

در چه مقاطع سنی نوجوانان و جوانان در معرض بیشترین خطر هستند؟

پژوهش ها نشان داده خطرناک ترین زمان در حین تغییرمقاطع سنی است.در این مقاطع فرد با تغییرات چشمگیر جسمی مانند بلوغ یا اتفاقات اجتماعی روبرو می شود که بیشترین میزان آسیب پذیری را دارد.اولین گذار مهم خروج از فضای امن خانه  وروود به دبستان است پس از آن پایان دبستان و ورود به دبیرستان بسیار مهم است.تغییر وضعیت تحصیلی و جایگاه اجتماعی در این مقطع اتفاق می افتد.ارتباط با گروه بزرگ تر و وسیع تر همسالان،مواجه با تجارب جدید و انتظارات عملکرد تحصیلی چالش یرانگیز است.مرحله اول نوجوانی معمولا اولین زمانی است که افراد با خطر سوء مصرف مواد مواجه می شوند.پس از ورود به دبیرستان نوجوانان با چالشهای متعدد اجتماعی روانی و تحصیلی روبرو می شوند .دسترسی آنها به مواد مصرف کنندگان مواد و محیط های آن بسیار زیاد تر می شود این چالش ها احتمال مصرف الکل سیگار و سایر مواد را افزایش می دهد.در پایان نوجوانی مقطع پرخطر بعدی اولین خروج از خانه بدون نظارت همیشگی خانواده برای تحصیل در دبیرستان یا دانشگاه است.مصرف مواد مهم ترین مشکل در جامعه دانشجویان است.

پس خطر از ابتدای کودکی تا رسیدن به جوانی همیشه وجود دارد لذا برنامه پیشگیری برای این دوران گذار اهمیت بالایی دارد .

چه زمانی و چگونه سوء مصرف مواد شروع و تداوم می یابد؟

پژوهش ها نشان داده برخی کودکان از سن  12 یا 13 سالگی ممکن است مصرف مواد را شروع کنند.اگر دیرتر شروع شود با مواد سنگین تر آغاز می شود و همراهش سیگار و الکل را دائما مصرف می کنند.نوع ماده انتخابی به جایگاه اجتماعی، میزان خطر احساس شده و دسترسی به مواد در جامعه مرتبط است.

دانشمندان فرضیه های متنوعی از اینکه چرا افراد اول به مواد گرایش پیدا می کنند بعد مصرف آن را ادامه می دهند دارند.یک توجیه عامل بیوژیکی است.مانند سابقه خانوادگی مصرف مواد یا الکل که می تواند ژنتیکی به فرد منتقل شود.عامل دیگر ارتباط با همسالان مصرف کننده دعوت به پر خطراست.جنسیت فرد، نژاد، قومیت و موقعیت جغرافیایی هم عوامل مهمی هستند.مثلا پسرها بیشتر توسط به مصرف مواد می شوند .مصرف اول مواد به جایی که این پیشنهاد مطرح می شود هم بستگی دارد مانند پارک ، خیابان، مدرسه، خانه یا پارتی. بعلاوه این پیشنهاد توسط افراد مختلف ممکن است مطرح می شود مانند خواهر یا برادر ، دوستان و حتی والدین.

اگرچه اکثر نوجوانان با اولین مصرف وارد فرایند اعتیاد نمی شوند اما برخی به سرعت گرفتار می شوند.این افراد عوامل پر خطر بیشتر و محافظت کننده کمتری دارند.معمولا استرس بسیار بالا، کمبود حمایت والدین و ضعف تحصیلی موجب تسریع فرایند اعتیاد می شود. از طرفی توانایی کنترل خود که رفتارهای مشکل زا را بازداری می کند و ویژگی های شخصیتی خود فرد اهمیت زیادی دارند.

تجربه رفتارهای جنسی محافظت نشده، مصرف مواد ،اقدام به خود کشی ،آسیب به خود و پرخاشگری توصیف کننده نوجوانانی هستند که شرایط نامساعدی را تجربه می کنند. معمولا فقر، بیکاری، بزهکاری، زندگی در حاشیه شهر و اقلیت بودن عوامل پر خطر محسوب می شوند .ممکن است این افراد سوء پیشینه، ترک تحصیل، فرار از مدرسه، فرار از خانه، مصرف سیگار و الکل   داشته باشند .غیبت های غیر موجه از مدرسه، اهانت و پرخاش به معلم ها، حمل سلاح مانند چاقو، تجربه رابطه جنسی اجباری، آسیب به دیگر افراد ،درگیری به خاطر گروهی که به آن تعلق دارد، آسیب به اموال دیگران ،فروش مواد ،فکر به خودکشی ،زیاد روی در الکل ،داشتن والدین جوان ،تجربه بارداری اهمیت زیادی دارند.گاهی برای ردوبدل پول و مواد رابطه مستقیم بین رفتار جنسی پر خطر ،مصرف مواد و بزهکاری وجود دارد.این افراد بیشتر مستعد رابطه جنسی های مراقبت نشده و ارتباط هم زمان با چند نفر هستند.مردان بیشتر از زنان مستعد انجام این رفتار های جنسی هستند و از طرفی زنان بیشتر قربانی عواقب این الگوی رفتار جنسی هستند و بارداری های ناخواسته و انواع عفونت ها را متحمل می شوند.از میان آنچه از عوامل پر خطر توصیف شدند مواردی که در جدول زیر آمده چشمگیر ترین عوامل پر خطر برای نوجوانان محسوب می شوند :

 

 

عوامل محافظت کننده	محدوده خطر	عوامل خطر
کنترل تکانه	فردی	پرخاشگری از سنین پایین
نظارت والدین	خانواده	فقدان نظارت والدین
رقابت سالم تحصیلی	همسالان	سابقه مصرف مواد
قوانین ضد مصرف مواد	مدرسه	دسترسی به مواد
ارتباط قوی و مثبت با هم محله ای ها	جامعه	فقر