افراد نگرش­های مختلفی به اعتیاد و مصرف­کننده­های مواد دارند. قبلاً عقیده بر این بود که معتادان انسان­های لذت­طلبی هستند و صرفاً برای کسب لذت اقدام به مصرف مواد می­نمایند، و برای درمان باید منتظر بود تا خود فرد به این نتیجه برسد تا دست از لذت­طلبی بردارد و به زندگی طبیعی برگردد.

پس از مدتی نگرش به مصرف مواد تغییر نمود و در حال حاضر کمتر افرادی هستند که اذعان نداشته باشند که اعتیاد یک بیماری است. ولی آیا دقیقاً می­دانید چرا اعتیاد یک بیماری تلقی می­گردد؟ نکته مهم این است که اعتیاد با فرایندی که در ذیل ذکر می­گردد یک بیماری واقعی است و البته افراد معتاد مجبورند برای کسب لذت متوسل به مصرف مواد شوند.

در مغز ما انسان­ها منطقه­ای وجود دارد که سیستم مزولیمبیک یا «مسیر پاداش» نام دارد و عملکرد آن این است که لذت­های زندگی را درک کند. برای هر فعالیت لذت­بخشی «مسیر پاداش» مغز ما میزان مشخصی تحریک می­گردد. مثلاً یک غذای معمولی به اندازه 20 واحد، یک غذای خیلی خوشمزه 80 واحد، یک همنشینی لذت­بخش با دوستان موردعلاقه 200 واحد، و دریافت یک تشویق خیلی خوب یک کارمند از رئیس 400 واحد این مرکز را تحریک می­کند و فرد لذت ناشی از این تحریک را بصورت شادی احساس می­کند. مغز ما نیز برای احساس لذت­هایی در این اندازه­ها ساخته شده است. حال سؤال این است که اگر فردی بتواند تحریکی چندین برابر این لذت­ها (مثلاً 2000 واحد) را به مغز وارد کند، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ جواب این سؤال این است که این فرد لذت بسیار شدیدی را تجربه می­کند، اما از آنجایی که مغز افراد برای تجربه لذت­هایی با این اندازه ساخته نشده است، این لذت­های شدید می­توانند به «مسیر پاداش» مغز آسیب بزنند و آن را تخریب نمایند. این حالت دقیقاً مانند این است که یک لامپ را که برای ولتاژهای 220 ولت شهری ساخته شده است، به ولتاژهای بیشتر وصل کنید. نتیجه آن این است که درست است که لامپ در ابتدا نور بیشتری تولید می­کند، اما خیلی زود می­سوزد و دیگر قابلیت تولید نور را نخواهد داشت.

مصرف مواد مخدر به دلیل لذت بسیار شدیدی که دارند همین تأثیر را بر مغز می­گذارند. در نتیجه یک یا چند بار مصرف این مواد بسته به قدرت ایجاد لذتی و نشئگی که در مغز دارند، موجب می­گردد تا «مسیر پاداش» آسیب بیبیند و قابلیت عملکرد خود را از دست دهد. نتیجه این تخریب این است که فرد معتاد دیگر نمی­تواند لذات زندگی را احساس کند. نتیجه این عدم لذت از مسایل معمول زندگی این خواهد بود که موفقیت­های معمول زندگی مانند ارتقای شغلی، تشویق در اجتماع، درآمد خوب، محبت اطرافیان و اعضای خانواده، . . . دیگر مانند قبل برای فرد معتاد لذت­بخش نیست و فرد برای کسب آنها تلاشی نمی­کند. این عدم تلاش موجب می­گردد تا فرد به تدریج موقعیت­های خود را در مدرسه، دانشگاه، محل کار، جامعه، دوستان، و خانواده از دست بدهد و به فردی ناموفق و منزوی تبدیل گردد.

یکی از خصوصیات «مسیر پاداش» مغز این است که ارتباط بسیار نزدیکی با قسمت پیشانی مغز دارد و در نتیجه عملاً عملکرد مشترکی با این بخش از مغز دارد. قسمت پیشانی مغز هم از مکان­هایی است که در اثر مصرف مواد آسیب جدی می­بیند و عملکردش را از دست می­دهد. آیا می­دانید کار بخش پیشانی مغز که در قسمت جلو و بالای جمجمه قرار دارد، چه است؟ به تفاوت بین نیمرخ جمجمه انسان و حیواناتی مانند گربه و سگ توجه کنید. یک نگاه گذرا نشان می­دهد که یکی از بزرگ­ترین تفاوت­های ظاهری بین آنها این است که در انسان قسمت پیشانی کاملاً بارز است و حجم قابل­توجهی از بالای صورت را تشکیل می­دهد، اما در حیوانان حجم زیادی در قسمت بالایی ابروها وجود ندارد و نشان­دهنده این است که در حیوانات بخش پیشانی وسعت و عملکرد کمی نسبت به انسان­ها دارد. شاید بتوان گفت مهم­ترین تفاوت رفتاری انسان با این حیوانات عملکرد بخش پیشانی مغز است.

خصوصیت انسانی ما و آنچه ما را از حیوانات جدا می­نماید این است که انسان واجد اخلاقیات است و برای مسایل مختلف برنامه­ریزی می­کند و بر اساس بایدها و نبایدهای ذهن خود تصمیم می­گیرد. نتیجه این فرایند این است که ما هر آنچه در هر لحظه­ای میل به انجام آن داریم، انجام نمی­دهیم. مثلاً اگر کارمندی مشغول صحبت با رئیس خود باشد یا در زمانی که مشغول ارایه خدمت به ارباب­رجوع باشد، در صورت احساس گرسنگی سریعاً محل را برای صرف غذا ترک نمی­کند و این میل خود را برای زمان مناسب­تری به تعویق می­اندازد. از طرف دیگر ما انسان­ها رفتارهای خود را کنترل می­کنیم و هر رفتار لذت­بخشی را در هر زمان که هوس کنیم، انجام نمی­دهیم. تمام این عملکردها توسط بخش پیشانی مغز ما انجام می­گردد؛ در واقع این قسمت از مغز ما عملکردهای لذت­طلبانه ما را کنترل می­کند.

آسیب به قطعه پیشانی مغز که در اثر مصرف مواد اتفاق می­افتد، متأسفانه موجب می­گردد تا افراد این توانمندی­های انسانی خود را به درجاتی از دست بدهند. مثلاً گاهی شاهد آن هستیم که افراد معتاد نمی­توانند امیال خود را به تعویق بیاندازند. نتیجه آن این است که رفتارهایی را که عواقب زیادی دارد صرفاً بدلیل لذت­بخشی آن انجام می­دهند. مثلاً اگر اندکی خسته باشند به محل کار نمی­آیند یا اگر اندکی بی­حوصله باشند، دست از کار می­کشند. این افراد در مواقع عصبانیت نمی­توانند احساسات خود را کنترل کنند و براحتی پرخاشگری می­کنند و طبیعی است که سریعاً از رفتار خود پشیمان شده و ابراز ندامت می­نمایند. توانایی برنامه­ریزی هم که از عملکردهای قطعه پیشانی است در فرد معتاد مختل می­گردد، در نتیجه افراد معتاد نمی­توانند به برنامه­ریزی و قول و قرار خود پایبند باشند. فرد معتاد به موقع در محل کار حاضر نمی­شود و اگر حتی قول داده باشد که کاری را تا زمان مشخصی انجام دهد، آن را ناتمام رها می­کند. حتی معتادان وقتی برای ترک خود برنامه­ریزی می­کنند قادر به انجام برنامه­ها و کنترل مصرف مواد خود نیستند و با این که با تمام وجود تصمیم به قطع مصرف مواد گرفته­اند، دائماً لغزش می­کنند. از آنجایی که فرد معتاد نمی­تواند خواسته­های خود را به تعویق بیاندازد، ممکن است اگر به پول یا کالایی احتیاج داشته باشد، نتواند منتظر بماند تا آن را با تلاش خود تهیه کند و اقدام به دزدی یا برداشتن اموال دیگران نماید.

حافظه و خاطرات فرد معتاد هم تحت تأثیر مصرف مواد قرار می­گیرد. مواد مخدر مانند دزدی هستند که مدارهای مغزی حافظه را می­دزدند و در نتیجه حافظه و خاطرات فرد مصرف­کننده را معطوف به مواد و مسایل پیرامون آن نگه می­دارند. نتیجه این تغییر این است که فرد خاطره واضح و تأثیرگذاری از سایر اتفاقات خوشایند زندگی مانند مسافرت، میهمانی، کوه رفتن، . . .  ندارد و وقتی در مورد این تفریحات صحبت می­کند، بیش از هر چیز خاطرات مصرف مواد در این تفریحات برایش برجسته است. مثلاً فرد مصرف­کننده حتی وقتی زمان­های خوشایندی با خانواده در یک مسافرت داشته است، بیشتر جنبه­هایی از این مسافرت که به صورت مخفیانه با پسرعمویش مواد مصرف کرده را به خاطر می­آورد.