مواد غیرقانونی بر حسب میزان قدرت و سایر شرایط مصرف بعد از ورود به مغز و ایجاد نشئگی موجب آسیب شدید به مغز می­گردد. بدیهی است که هر چه زودتر فرد مصرف­کننده را شناسایی نموده و مانع از تداوم مصرف در او شویم، قادر خواهیم بود مانع از آسیب­های بیشتر به مغز و سایر اعضای بدن شده و در مرحله اولیه بیماری اقدام به درمان آن نماییم.

عموماً اولین دفعات مصرف مواد برای آزمایش اثر آن و با هدف کنجکاوی، کسب لذت، رهایی از یک مشکل گذرا، و حتی بیدارماندن و افزایش تمرکز برای بهبود یک فعالیت مانند درس­خواندن یا عملکرد شغلی است. در این مرحله از مصرف که معمولاً در مصرف­كنندگان جوان است، فرد فقط به مصرف يك ماده اكتفا می­كند و مصرف بصورت نامنظم و فقط در شرایط خاص انجام می­گردد. از آنجایی که این افراد در ابتدای مصرف هنوز دچار عواقب جدی ناشی از مصرف مواد نشده­اند، معمولاً در این مرحله علایم آسیب مغزی هنوز واضح نیستند و حداکثر علایم هشداردهنده در این مرحله، تغییر روابط اجتماعی (مانند دوستان جدید و نامناسب)، غیبت بیشتر از منزل، و تغییرات گذرا در خواب و اشتها می­باشند. مصرف مواد در این مرحله معمولاً بصورت اتفاقی (مانند مشاهده در حال مصرف مواد، گزارش دوستان یا همسایگان، یا پیدا شدن مواد در وسایل شخصی) توسط خانواده کشف می­گردد.

پس از تداوم مصرف در فرد مصرف­کننده، بتدریج مصرف مواد منظم­تر می­گردد و با دفعات بیشتری اتفاق می­افتد. در این مرحله با وجود آن که فرد عوارض اجتماعی مصرف مواد (مانند فرار از مدرسه برای کشیدن حشیش، تصادف رانندگی در زمان مستی، دعوا و عصبانیت در اثر مصرف داروی محرک، و غیره) را تجربه می­کند؛ اما مصرف مواد خود را قطع نمی­کند. این موضوع نشان می­دهد که با وجود این که فرد هنوز معتاد نیست، اما درجاتی از اجبار به مصرف در او شکل گرفته است. در این مرحله ممکن است فرد تمایل بیشتری به گذراندن وقت با دوستان و بدون حضور اعضای خانواده نشان دهد. اعضای خانواده علاوه بر تشدید علایم مرحله قبل (مانند نوسانات خواب و اشتها) ممکن است شاهد تغییرات رفتاری بیشتر در فرد و افت عملکردهای شغلی، تحصیلی، و اجتماعی باشند. در این مرحله فرد مصرف­کننده اعتقاد دارد که مشکلی با مصرف مواد ندارد و هر لحظه که اراده کند بدون هیچ مشکلی مصرف را ادامه نخواهد داد. اما واقعیت این است که معمولاً مصرف فرد ادامه خواهد یافت و بسته به نوع ماده مصرفی و سایر شرایط محیطی مانند فشارهای زندگی، نبود سایر تفریحات، و خصوصیات ژنتیکی فرد معمولاً دیر یا زود وارد مرحله اعتیاد می­گردد. از آنجایی که مصرف مواد محور زندگی فرد می­گردد، فرد بتدریج علایق خود را به سایر موضوعات مانند ارتباط نزدیک­تر با خانواده از دست داده و کنترل رفتاریش تضعیف می­گردد؛ تشخیص اعتیاد فرد در این زمان آسان­تر است، به خصوص که ممکن است علایم مصرف در ظاهر فرد هم نمود پیدا کرده باشد. هم اكنون وي ماده را در مقادير بيشتر از آنچه در ابتدا مصرف مي­نمود، استفاده مي­كند و انگیزه مصرف ماده نه براي دست يافتن به نشئگي و سرخوشي، بلكه براي دوري از علايم و نشانه­هاي جسمي و رواني ترک است.

نکته مهمی که در شناسایی فرد مصرف­کننده بخصوص در اوایل مصرف فرد موجود است این است که علایم اولیه مصرف مواد شباهت زیادی به علایم سایر فرایندهای طبیعی دوران پس از سن بلوغ، استرس­های شغلی و تحصیلی، و یا مشکلات عاطفی دارد. از طرفی اختلالاتی مانند افسردگی نیز ممکن است علایم مشابهی ایجاد نمایند. در نتیجه آنچه مهم است این است که لازم است در صورت مشاهده علایم در یکی از عزیزان، خونسردی خود را حفظ کنیم و بدانیم مصرف مواد فقط یکی از احتمالات است و به جای موضع­گیری سریع و ناپخته در صدد مشورت با متخصصان دانش اعتیاد برآیید.